اتومبيل وسيله‌اي است كه تقريباً از اواخر قرن نوزدهم و به شكلي همه‌گير وارد زندگي انسان در جوامع بشري شده‌و نقشي بسيار مهم در حمل مسافر و جابجايي كالا دارد. اصولا در بيشتر جوامع انساني بيشترين جابجايي مردم ومسافران به وسيله اتومبيل صورت مي‌پذيرد و اتوبوسها، كاميونها و اتومبيلهاي سواري در ابعادي وسيع چنان در بطن‌زندگي انسانها رسوخ كرده‌اند، كه براستي بايد گفت زندگي انسان بدون بهره‌گيري از اين وسيله نقليه موتوري ناممكن‌است اتومبيل در زندگي صنعتي و كشاورزي و رسانيدن كالا از محل توليد به بازار مصرف و داد و ستد بين‌المللي نقشي‌سازنده و پراهميت دارد، و در واقع يكي از ويژگيهاي بارز و مشخص قرن بيستم، پديد آمدن اين وسيله نقليه است.پديدار شدن اين وسيله نقليه اگرچه به همراه خود رفاه و آسايش و سرعت را به ارمغان آورده، اما به همان نسبت‌باعث بروز مشكلات بسيار و خطرات فراوان هم شده است، زيرا خطر تصادم و برخورد با اين وسيله نقليه روبه‌افزايش نهاده و تنها راه جبران و كمك به زيانديدگان اين پديده قرن بيستم و رفع و يا تقليل اثرات نامطلوب آن درزندگي زيانديدگان استفاده از بيمه است.
شركتهاي بيمه با درك اين نياز جوامع انساني، طرحهاي متفاوتي براي جبران خسارات اين حوادث ارائه داده‌اند.در بيمه اتومبيل، گاهي تعهد بيمه‌گر جبران خسارت وارد به وسيله نقليه بيمه شده است و گاهي خسارات وارد به‌شخص ثالث را جبران مي‌كند
معمولا كليه حوادث زيانبار ناشي از تصادفات رانندگي به يكي از سه حالت زيراست:
– راننده مقصر است و زيانديده مالي و جاني كاملا بي‌تقصير است
– زيانديده مقصر است و راننده كاملا بي‌تقصير است
– راننده و زيانديده هر دو در ايجاد حادثه مقصرند
تشخيص هريك از سه مورد فوق صرفاً برعهده مقامات صلاحتيدار راهنمايي و رانندگي است و در صورت عدم‌توافق زيانديده با مقصر حادثه، نتيجه‌گيري از حادثه براساس گزارش مأموران انتظامي با محاكم صالحه است ذكر اين‌نكته لازم است كه براي تسويه خسارات سنگين شركتهاي بيمه به ارائه گزارش مقامات انتظامي كه از حادثه بازديدكرده‌اند نياز دارند.شركتهاي بيمه در ايران پوششهاي متفاوتي را در زمينه بيمه اتومبيل ارائه داده‌اند كه به طور خلاصه به شرح زيراست :
– پوشش بيمه بدنه اتومبيل
– بيمه شخص ثالث (بيمه اجباري مسئوليت مدني دارندگان وسايل نقليه موتوري در مقابل اشخاص‌ثالث).
– بيمه حوادث سرنشين.
– بيمه مازاد مسئوليت مدني دارندگان وسايل نقليه موتوري زميني در مقابل اشخاص ثالث (تاحدديه).
بيمه بدنه اتومبيل
براساس شرايط اين بيمه‌نامه، دارنده و يا مالك وسيله نقليه اتومبيل خود را در برابر خطرات بيمه‌مي‌كند تا در صورت بروز حادثه و ايجاد خسارت به وسيله نقليه موضوع‌بيمه، شركت بيمه خسارت وارد را براساس شرايط بيمه‌نامه جبران كند. منظور از خطرات موردتعهد بيمه‌گر، همان حوادثي است كه درصورت واقع شدن چنانچه باعث نابودي و يا آسيب ديدگي اتومبيل شود بيمه‌گر موظف به جبران آن‌خواهد بود:
۱- خطرهاي مورد تعهد بيمه‌گر
– حوادثي كه منجر به ورود خسارت به وسيله نقليه مورد بيمه گردد، مانند تصادم دو اتومبيل،برخورد وسيله نقليه با اجسام ثابت و يا متحرك، برگشتن و يا سقوط اتومبيل
– آتش‌سوزي، صاعقه و انفجار وسيله نقليه
– سرقت كلي
– خسارات وارد به لوازم يدكي اصلي اتومبيل كه براساس كاتالوگ همراه اتومبيل به دارنده آن حويل‌شده باشد
– پرداخت كليه هزينه‌هاي معقول و منطقي كه به منظور نجات مورد بيمه و حمل و نقل آن به تعميرگاه و يا محل امن صورت پذيرفته باشد
– خساراتي كه در جريان حمل و نقل توسط جرثقيل، خط آهن و يا ساير وسايل نقليه به مورد بيمه وارد آيد
۲- خطرهاي خارج از تعهد بيمه‌گر
خطرهاي خارج از تعهد بيمه‌گر خطراتي است كه چنانچه منشأ بروز حادثه منجر به خسارت گردد،بيمه‌گر براساس شرايط بيمه‌نامه متعهد جبران خسارت آن نخواهد بود مگر اين كه برخلاف آن توافق‌شده باشد، اين خطرات عبارتند از :
– خسارات ناشي از كهنگي، عدم مراقبت و نگهداري و اسقاط اتومبيل
– هرگونه آسيب و خسارت وارد به لاستيكها، جز در زماني كه وسيله نقليه به علت آتش‌سوزي خسارت ديده باشد كه در اين حالت فقط تا ۵ ۰% قيمت لاستيك به عنوان خسارت پرداخت خواهد شد.
– زيان ناشي از عدم استفاده از وسيله نقليه از زماني كه دچار حادثه مي‌شود تا زماني كه راه‌اندازي مجدد مي‌گردد.
– كاهش و پايين آمدن ارزش مورد بيمه براثر حادثه
– خطرات جنگ، شورش و انقلاب، و خسارات مستقيم و غيرمستقيم ناشي از انفجارهاي هسته‌اي واشعه يون‌زا.
– خطرات طبيعي مانند، زمين لرزه، سيل وآتشفشان
– خسارتهاي عمدي بيمه‌گذار
– خسارات ناشي از رانندگي در حين مستي و يا تحت تأثير مواد مخدر و يا آزمايش سرعت
بيمه شخص ثالث
افرادي كه در يك جامعه زندگي مي‌كنند بايد تابع قوانين و نظامات آن جامعه باشند و به همين دليل‌چنانچه شخصي چه از روي عمد و چه به علت بي‌احتياطي و غفلت مرتكب عملي خلاف قانون ومقررات شود، مسئول بوده و بايد به مجازات متناسب با آن بي‌احتياطي برسد و زيان وارد اعم از مالي ويا جاني را جبران كند. مسئوليت مدني زماني جنبه عملي به خود مي‌گيرد كه شخص مقصر حادثه مجبورشود زيان وارد به شخص ثالث را جبران كند. تفاوت مسئوليت مدني با مسئوليت جزايي در اين است كه‌مسئوليت جزايي قابل بيمه كردن نيست و مغاير قوانين و عرف جوامع انساني تلقي مي‌شود.
بيمه مسئوليت مدني دارندگان وسايل نقليه موتوري در ايران در بيست و نهم ديماه ۱۳۴۷ به تصويب رسيد تا مسئوليت مدني بيمه‌گذار در مقابل اشخاص ثالث در نتيجه حوادث ايجاد شده از وسيله نقليه‌مورد استفاده خود را بيمه كند. بيمه مسئوليت مدني در ايران به دو بخش عمده تقسيم مي‌شود كه‌عبارتند از :
بيمه اختياري
بيمه اختياري (كه شامل بيمه‌نامه‌هاي ديه، بيمه مازاد ثالث و بيمه كارت سبز است كه اين سه نوع‌اخير سالها بعد از تصويب قانون بيمه شخص ثالث توسط شركتهاي بيمه طرح‌ريزي و ابداع شده است).باتوجه به اين كه اين بيمه‌نامه خسارات مالي و جاني وارد به اشخاص ثالث را جبران مي‌كند، براساس‌شرايط بيمه‌نامه افراد زير در قبال بيمه‌گذار شخص ثالث شناخته نمي‌شوند
الف. بيمه‌گذار و كليه افرادي كه مسئوليت آنها مسئوليت بيمه‌گذار تلقي‌مي‌شود
ب. كاركنان بيمه‌گذار مسئول حادثه كه در حين كار و انجام وظيفه باعث بروز حادثه شده باشند
پ. همسر، پدر، مادر، اولاد و اجداد تحت تكفل بيمه‌گذار
ت. راننده‌اي كه حادثه منحصراً در نتيجه خطاي او ايجاد شده باشد
بيمه‌گر، مسئوليت مدني بيمه‌گذار در قبال اشخاص ثالث را در مورد خسارتهاي مالي تا مبلغ ۲۵۰۰۰ ريال و خسارتهاي جاني حداكثر تا مبلغ ۲۰۰,۰۰۰ ريال بيمه كرده است كه در صورت بروز حادثه آن راپرداخت خواهد كرد
خطرهاي خارج از تعهد بيمه‌گر
خسارتهاي زير از شمول تعهدات بيمه‌گر خارج است:
خسارات ناشي از جنگ، جنگ داخلي، شورش، آشوب، بلوا، انقلاب
خسارات ناشي از خطرات طبيعي از قبيل سيل، زلزله، صاعقه و طوفان
خسارات مستقيم و غيرمستقيم ناشي از اشعه يون‌زا و راديواكتيويت
خسارات وارد به محمولات وسايل نقليه مورد بيمه
خسارات ناشي از محكوميت جزايي و پرداخت جرايم
خسارات وارد ناشي از عمل متصرفين غيرقانوني وسايل نقليه يا رانندگان فاقد گواهينامه
خسارات‌واردبه‌بيمه‌گذاروكالا، اموال، ساختمانهاو وسايل‌نقليه‌تحت‌مالكيت و يا تصرف بيمه‌گذار
بيمه حوادث سرنشين و راننده
اصولا هرتصادم باعث‌بروز دونوع خسارت مي‌شود; نخست خساراتي‌است كه به‌اشخاص ثالث واردمي‌آيد كه لزوماً و برحسب قانون، مقصر حادثه ملزم به جبران آن و ديگر خساراتي است كه به وسيله‌نقليه مقصر حادثه، راننده و سرنشينان آن وارد مي‌آيد. خسارات دسته اول را مي‌توان از محل بيمه‌نامه‌شخص ثالث و يا مازاد ثالث جبران كرد و خسارات دسته دوم خود شامل دو قسمت است كه خسارات‌مالي و خسارات جرح و فوت از اين دسته‌اند. بخش نخست خسارات دسته دوم را مي‌توان از محل‌بيمه‌نامه بدنه اتومبيل جبران كرد و بخش دوم آن يا بايد از طريق بيمه‌نامه حوادث سرنشين جبران شود ويا بيمه‌نامه ديه اين گونه خسارات جرح و فوت را جبران كند. دراين حالت چنانچه شركت بيمه‌سرنشينان اتومبيل را بيمه كرده باشد، در صورت بروز خسارات جرح و فوت، آن را جبران خواهد كرد.
۱- خطرهاي مورد تعهد بيمه‌گر
براساس شرايط بيمه‌نامه حوادث سرنشين، چنانچه وسيله نقليه مورد بيمه به علت آتش‌سوزي،انفجار، واژگون شدن، منحرف شدن و يا سقوط باعث بروز هرگونه خسارت جرح و فوت سرنشينان‌اتومبيل شود، بيمه‌گر متعهد است خسارات وارد را براساس شرايط بيمه‌نامه پرداخت كند. لازم به ذكراست كه تعهد بيمه‌گر در مورد بيمه‌نامه حوادث سرنشين محدود به ظرفيت مجاز اتومبيل مورد بيمه‌است. در واقع بيمه سرنشين نوعي بيمه‌نامه حادثه است كه در آن خطرات مورد بيمه، محدود به‌مواردي است كه در بيمه‌نامه از آنها به عنوان حوادث مشمول بيمه نام برده شده است
۲- خطرهاي خارج از تعهد بيمه‌گر
سرنشينان وسيله نقليه مورد بيمه در مقابل حوادث مذكور در بند تحت پوشش بيمه‌اي قراردارند و تابع شرايط عمومي بيمه‌نامه حوادث سرنشين مي‌باشند; اما در صورتي كه بروز و منشأ حادثه‌يكي از خطرات مذكور در ذيل باشد، بيمه‌گر تعهدي در جبران خسارت ندارد
خسارات ناشي از خطرات‌طبيعي مانند زلزله، سيل، طوفان، صاعقه و آتشفشان كه انسان در ظهور وبروز آنها دست نداشته و بروز آن خارج از اراده بشر است
خسارات ناشي از جنگ، شورش، آشوب، بلوا، اعتصاب و … كه معروف به خطرات اجتماعي‌است قابل جبران نيست مگر اين كه شرط خلاف ديگري بين طرفين قرارداد توافق شده باشد
خسارات ناشي از كاربرد وسيله نقليه در مسابقات شرطبندي و آزمايشهاي رانندگي
خسارات ناشي از تشعشعات راديواكتيويته و اشعه يون‌زا.
خسارات وارد به سرنشينان اتومبيل چنانچه در زمان سوختگيري آن ايجاد شده باشد
اصولا خسارات وارد در صورتي قابل جبران است كه راننده داراي گواهينامه مجاز رانندگي باشد. درصورتي كه حادثه منجر به نقص عضو و ازكارافتادگي سرنشينان اتومبيل شود، غرامت براساس جدول‌نقص عضو و ازكارافتادگي پرداخت و تسويه خواهد شد.
بيمه مازاد مسئوليت مدني‌شخص ثالث تا حد ديه
درقانون مجازات‌اسلامي (ديات) كه‌درسال ۱۳۶۱ به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده ، قانونگذار ديه را بدين‌گونه تعريف كرده‌است : ديه مالي است كه به سبب جنايت بر نفس يا عضو به‌مجني عليه يا به ولي يا اولياء دم او داده مي‌شود
با نگاهي براين تعريف درمي‌يابيم كه ديه در واقع مجازاتي است كه شرع براي قتل نفس، جرح و ياصدمات بدني ديگر براي مقصر حادثه درنظر گرفته مشروط بر اين كه عمدي نباشد. يكي از مصاديق اين‌تعريف و در واقع تحقق امر ديه، همانا حوادث ناشي از رانندگي است، زيرا راننده و يا دارنده وسيله نقليه‌موتوري مسئول خساراتي است كه ممكن است به علت كاربرد وسيله نقليه به اشخاص ثالث وارد شود وبيمه شخص ثالث هم به منظور جبران ضرر و زيانهاي ناشي از كاربرد همين وسيله نقليه توسط قانونگذارتصويب شده است.
دادگاهها مقدار ديه قتل نفس يك مرد مسلمان را يكي از موارد ششگانه زير كه جاني در انتخاب هريك از آنها مخير مي‌باشد و تلفيق آنها هم جايز نيست تعيين كرده‌اند.
– يكصد شتر سالم و بدون عيب كه خيلي هم لاغر نباشد.
– دويست گاو سالم و بدون عيب كه خيلي هم لاغر نباشد.
– يكهزار گوسفند سالم و بدون عيب كه خيلي هم لاغر نباشد.
– دويست دست لباس سالم از حله‌هاي يمن
– يكهزار دينارمسكوك سالم و غيرمغشوش كه هر دينار يك مثقال شرعي طلا به وزن ۱۸ نخود است.
– ده هزار درهم مسكوك سالم و غيرمغشوش كه هر درهم به وزن ۱۲/۶ نخود نقره مي‌باشد.
پرداخت قيمت هريك از موارد ششگانه در صورت تراضي طرفين كافي است و اگر تلفيق به نوان‌پرداخت قيمت يكي از موارد ششگانه باشد كافي است.
باتوجه به قوانين مصوب، شركتهاي بيمه با در نظر گرفتن محدوديت پوشش بيمه‌اي غرامت مالي وجاني بيمه‌نامه شخص ثالث، اقدام به ارائه بيمه‌نامه‌اي مازاد با همان شرايط و چند شرط اضافي خاص‌كرده و آن را بيمه‌نامه مازاد ثالث (ديه) نامگذاري كردند.
اصولا شرايط عمومي اين بيمه‌نامه مطابق با شرايط عمومي بيمه‌نامه اجباري مسئوليت مدني‌دارندگان وسايل نقليه موتوري زميني در مقابل اشخاص ثالث است، اما تفاوت عمده آن با بيمه‌نامه‌شخص ثالث در اين است كه خسارات وارد براساس رأي محاكم صالحه قابل پرداخت است.
تعهد بيمه‌گر از لحاظ افراد زيان ديده در داخل وسيله نقليه موتوري برابر ظرفيت مجاز اتومبيل است،حال آنكه در خارج از وسيله نقليه براي شمار افراد محدوديتي وجود ندارد.
شركتهاي بيمه باتوجه به قيمت و ارزش فعلي موارد ششگانه‌اي كه محاكمه صالحه رأي خود را بر آن‌اساس صادر مي‌كنند بيمه‌نامه‌هايي را برحسب درخواست بيمه‌گذاران خود از مبلغ شش ميليون تا هفتادميليون ريال صادر مي‌كنند. نرخ حق بيمه بيمه‌نامه‌هاي ديه توسط بيمه مركزي ايران به شركتهاي بيمه‌ابلاغ شده است.